Sigmund Freud - Totem ve Tabu II

lk babann kardeler birlii tarafndan ortadan kaldrl gibi bir olayn insanlk tarihinde silinmez izler brakm olmasnn, kendini hi olmazsa anmsanacak birok yerine geirme biimiyle sk sk gstermesi gerekir. Bu izleri, bulunmas pek g olmayan mitolojide gstermek hevesinden saknyorum, yalnzca S.Reinach'n Orpheus'un lm zerine yapt esinleyici incelemedeki bir kayd izleyerek baka bir alana geiyorum.

Derin ayrlklarna karn Robertson Smith'in kefettii totem lenine Grek sanat tarihinde gze arpacak kadar yakn bir durum vardr. Bu, en eski Grek trajedisinin durumudur: Ayn ad tayan, ayn giysileri giymi kimselerden kurulu bir topluluk bir tek figrn evresini sarar ve onun szlerine ve davranlarna baml olur; bu, koroyla kahramann aslnda tek olan temsilcisini simgeler. Daha sonra gelierek oyundaki karclar temsil etmek iin, ikinci ve nc bir aktr daha ortaya km, fakat gerek kahramann zyaps, gerekse bu kahramann koroyla ilikisi deimemitir. Trajedinin kahraman ac ekiyordu; bu hl bugn trajedinin ana ieriidir. Bu kahraman kendi stne, aklamas her zaman kolay olmayan "trajik bir gnah" alyordu. Gnah hemen her zaman tanrsal ya da insansal bir yetkeye kar bakaldrmaktan ibaretti, koro kahramana sempatiyle katlyor, onu tehdit etmeye ya da uyarmaya alyor ve en sonunda onun yapmaya kalkt edimin hak ettii cezaya gelince kahramann sonu iin yas tutuyordu.

Fakat trajedinin kahraman niin ac ekiyordu, onun "trajik gnah"nn anlam neydi? Tartmay ksa bir yantla keseceiz. Kahraman ac ekiyordu; nk o ilk babayd, o ilk trajedinin kahramanyd, (bu trajedinin oyunda yinelenmesi belirli bir evrime denk der), trajik gnahsa koroyu gnahtan kurtarmak iin kendi stne ald gnaht. Sahnede grdmz grnm, tarihsel sahnenin istenerek bozulmu bir biimiydi, hatta incelmi bir ikiyzlln sonucu olduunu bile syleyebiliriz. Gerekte ilk durumunda, kahramann aclarna neden olanlar koro yelerinin kendileriydi; oysa onlar burada kahramana kar olan sempatilerini ve yazklanmalarn gstererek dvnmektedirler, kahramansa gnahnn acsn kendisi eker. Kahramann stne atlan cinayet, yani byk bir yetkeye kar saldr ve bakaldrma, gemite koro yelerine, yani kardeler birliine bask yapan saldr ve bakaldrmann kendisiydi. Bu yolla trajik kahraman, kendi istencine karn, koronun kurtarcs durumuna getirilmektedir.

Grek trajedisinin oynannda kutsal kei Dionisos'un aclarn, onun yannda bulunan ve kendilerini onunla zdeletiren dier keilerin yaslarn anmsarsak, hemen hemen snm olan dramn orta zamanlarda niin sa tutkusunda yeniden canlandn kolayca anlarz.

Buraya kadar ok ksa bir biimde yaptmz bu incelemeyi bitirirken, din, ahlk, toplum ve sanatn balanglarnn Oidipus karmanda birletikleri sonucunun ktn sylemek isterdim. Bu dnce, psikanalizin vard sonulara, yani bugnk bilgimizin bize bildirebildiine gre, btn nevrozlarn ekirdeinin Oidipus karma olduu sonucuna tmyle uygundur. Budunlar psikolojisinin bu sorunlarnn da, rnein babayla olan iliki gibi, tek bir kiiletirilmi rnekle zmlenmesine ok ayorum. Belki de bunda baka bir psikolojik sorun vardr. Cokularn ifteliliini gerek anlamnda ok kez gsterme frsatn bulmutuk, yani nemli ekinsel oluumlarn kknde ayn nesneye kar ak ve kinin birlikteliinden sz etmitik. Bu ifteliliin kkeni zerine hibir ey bilmiyoruz. Onu yalnzca coku yaammzn temel olaylarndan biri olarak kabul edebiliriz. Fakat bana, dier bir olanan da stnde dnlmeye deer gibi grnyor: Kkensel olarak coku yaammza yabanc olan bu duygu iftliini insanlk baba karmandan kazanmtr. Bireylerin zerinde yaplan bugnk psikanaliz incelemeleri bunun en gl anlatmn gsterir.

Szlerime son vermeden nce btn bu rneklerden elde ettiimiz sonularn birbirine uymas ve hepsinin tek bir nokta evresinde bulumas, varsaymlarmzn kesin olmayna ve sonularmzn karlat glklere kar bizi krletirmemelidir. Okurlarn da herhalde farkna varm olduu bu glklerin ikisini gstereceim.

Birincisi, her eyi toplulua ilikin ruh varsaym zerine kurduumuz, toplulua ilikin bu ruhtaki psiik srelerin bireyin ruhunda olduu gibi gerekletiini kabul etmekte olduumuz herhalde kimsenin gznden kamamtr. stelik bir olayn gnah duygusunu binlerce yl arta kalm olarak, bu olaydan hi haberi olmayan kuaklarda bile izler braktn da kabul etmekteyiz. Babalarnn kt davranlaryla karlaan oullarn arasnda kabilecek zc olaylar, babay ortadan kaldrma yoluyla bu davrantan kurtulan oullarn kuana kadar uzatmaktayz. Bunlar gerekten ar itirazlar gibi duruyor ve buna benzer varsaymlardan saknacak baka bir aklama yelenebilir gibi grnyor.

Fakat daha fazla dnrsek, bizim kendimizin, byle bir cretin btn sorumluluunu tamak zorunda olmadmz grrz. Toplulua ilikin bir ruhu kabul etmeden ya da bireylerin ortadan kalkmasnn sonucu olarak ruhsal edimlerin kesintilerini dikkate almamamz mmkn klan bir sreklilii insanln coku yaamnda kabul etmeden, toplumsal psikoloji asla mmkn olamaz. Eer bir kuan ruhsal sreleri ondan sonra gelen kuakta srmeseydi, eer her kuak yaama kar tavrn yeniden dzenleseydi, bu alanda hibir ilerleme ve hibir gelime olamazd. O zaman iki yeni soruyla karlayoruz: Kuaklarn birbiri ardnca geliinde bu ruhsal sreklilie ne dereceye kadar nem verilebilir ve bir kuak kendi ruhsal durumlarn gelecek kuaa geirmek iin ne gibi yntem ve aralar kullanr? Bu sorunlarn yeterli derecede aklandn, bir kuaktan dier kuaa dorudan doruya gemenin ve gelenein bunu aklayabildiini savlamyorum. Toplumsal psikoloji genellikle sonraki kuaklarn ruhsal yaamndaki zorunlu srekliliin nasl ortaya kt sorunuyla pek az ilgilidir. Etkili olabilmesi iin herhalde yine bireysel yaamda baz nedenlerin varl iin zorunlu olan ruhsal eilimlerin kaltmla gemesi olayyla bu aklama ksmen yaplyor gibidir. airin "atalarndan sana kalana kendin sahip olmaya al" sznn anlam bu olsa gerektir. Eer arkalarnda iz olarak hi bir ey brakmayacak kadar tutuklu kalm ruhsal itepilerin var olduunu kabul etseydik, sorun daha da gleecekti. Fakat bu yoktur. En byk tutukluk bile biim deitirmi vekillere ve bunlardan doan tepkilere yer verir. Fakat bu noktada, hibir kuan en nemli ruhsal srelerini kendinden sonra gelen kuaktan asla gizleyemediini kabul edebiliriz. nk psikanaliz bize, herkesin bilind ruhsal etkinliklerinde bakalarnn tepkilerini yorumlamamasn mmkn klan bir araca sahip olduunu, yani dier kiinin kendi duygularn anlatrken grnrde gsterdii bozulmalar dorultan bir arac olduunu retmitir. Sonraki kuaklarn, kkensel olarak baba ilikisinin kalt olan btn detleri, trenleri ve yasalar bilind anlama yntemiyle kalt olarak almay baarm olmas olasdr.

zmlemeli dn ynteminin bizzat kendisinin ortaya ataca dier bir itiraz daha vardr.

Ahlkn ilk kurallarn ve ilkel toplumun ahlksal snrlamalarn, ileyenlerine bir cinayet duygusu vermi olan bir olaya kar tepkiler olarak yorumlamtk. Olay gerekletirenler bu olaydan etkilenmi, bir daha yinelenmemesine ve yinelenmesinin bir kazan salamayacana karar vermitir. Bu yaratc gnah duygusu bizim aramzda snmemitir. Onun toplumsal nitelikte olmayan sonularn, kendileri iin birtakm yeni ahlk kurallar yaratan, yaptklar yanl davranlardan tvbe niteliinde ya da yapmalar olas yanl davranlardan saknma niteliinde birtakm yeni kanma kurallar yaratan nevrozlular da buluyoruz. Fakat bu gibi tepkilere neden olan olaylar iin nevrozlar incelediimizde, d krklna urarz. nk olaylar bulmuyoruz, yalnzca ktlk isteyen ama o ktl ilemekten alkonan birtakm itepiler ve duygular buluyoruz. Nevrozlunun gnah duygusunun temeli gerek olaylar deil, yalnzca birtakm ruhsal gerekliklerdir. Ruhsal bir gereklii gncel bir gerekliin stne koymak, normal adamn gerekliklere verdii tepkileri ayn ciddilikle dncelere de vermek, nevrozlulara zg bir eydir.

lkel adam iin de durum ayn olamaz myd? lkellerin narsisizmlerinin ksmi bir grnm olarak ruhsal durumlarna olaanst deer verdiini savlayabiliriz. Buna gre, babaya kar sradan dmanlk itepileri ve babay ldrmek ve yemek gibi fantezili bir istek, totemizmle tabuyu yaratan ahlksal tepkiyi ortaya karmaya yeterliydi. yleyse, pek hakl olarak gururunu duyduumuz ekinsel varlmzn balanglarn, btn duygularmz yaralayan korkun bir cinayete geri gtrme zorunluluundan kendimizi kurtaryoruz. Bu sayede bu balangla imdiki zaman birletiren nedensel ballk kopmam olur, nk ruhsal gereklik btn bu sonularn nedeni olarak dnlecek kadar nem kazanm olur. Baba srsnden karde oymana kadar toplumun biiminde gerekten bir deiikliin olduu kabul edilebilir. Bu gl bir savdr; fakat kesin deildir. Bu deiiklik daha hafif bile olsayd, yine de ahlkn olumasna neden olabilirdi. lk babann basks duyumsandka, ona kar duyulan dmanca duygular yaayacak, baka bir frsat gelinceye kadar bu duygulardan pimanlk duyulmayacakt. kinci itiraz, yani tabularn, kurban kurallarnn hep babaya kar beslenen kart duygulardan karlmasna kesin olarak inanlmasna ve bunun gerek olarak kabul edilmesine yneltilecek itiraz ise pek yerinde deildir. Zorlanma nevrozlularnn trenleri ve yasaklamalar de bize bu nitelii gsterdii halde, bunlar yalnzca ruhsal bir gereklie, edime deil niyete dayanrlar. Yalnzca maddi deerlerle dolu olan kendi gerek dnyamzn yalnzca dncede kalan ve isteklanan eylere kar duyduu kmsemeyi, ancak i zenginliklerle dolu olan ilkelin ve nevrozlunun dnyasna sokmaktan saknmalyz.