Zafer Toprak - Türkiyede Popülizm

TRKYEDE POPLZM

1908-1923

Yazan: Zafer Toprak

Yayn haklar: Doan Egmont Yaynclk ve Yapmclk Tic. A..

Bu eserin btn haklar sakldr. Yaynevinden yazl izin alnmadan ksmen veya

tamamen alnt yaplamaz, hibir ekilde kopya edilemez, oaltlamaz ve yaymlanamaz.

Bu kitapta yazm kurallar konusunda yazarn isteklerine bal kalnmtr.

Dijital yayn tarihi: Mart 2014 / ISBN 978-605-09-1887-8

Kapak tasarm: Geray Gener

Doan Egmont Yaynclk ve Yapmclk Tic. A..

19 Mays Cad. Golden Plaza No. 1 Kat 10, 34360 ili - STANBUL

Tel. (212) 373 77 00 / Faks (212) 355 83 16

Trkiyede Poplizm

1908-1923

Zafer Toprak

Trk devrimi gelenee kar ilerlemeye ve aydnlanmaya, gelimeye ve liberal anlay sorun edinmeyen bir tr poplizme tutkuyla gnl vermiti. nc Dnyada adalaan rejimlerinin belki de ilkini oluturuyordu.

The Turkish Revolution inaugurated perhaps the first of the contemporary Third World modernizing regimes: passionately committed to progress and enlightenment against tradition, development and a sort of populism untroubled by liberal debating.

E. J. Hobsbawn, The Age of Empire 1875-1914 ,

New York: Pantheon Books, 1987, s. 285.

Tanyabileceinizi meml [mit] etmiyordum a! Siz beni yzlerce senelerden beri hibir gn aramadnz; halimi, hatrm sormadnz. Beni nereden bileceksiniz! Ben, sras geldike btn sular zerine aldnz halkm. Kendi namna hkm srdnz, hkimiyetin vekilleri olarak meydana ktnz ahaliyim, milletim. Siz ktlar iinde gmlmekten baka bir eye yaramayacak kanunlar, nizamlar yaptnz; ben kendi detlerimi, canl kanunlar yaparak hayatm bugne kadar sakladm.

Siz anlamadm lgatlerle dolu yn yn kitaplar, cerideler kardnz. Ben k Garibler, Keremler, Kroullar dzerek ruhumu onlarla avuttum. Siz kelamlar, tasavvuflar, felsefeler, derin derin ilim kitaplar yazdnz. Ben onlardan hibir ey anlamadm iin dinimi mzrakl ilm-i hllerden, ilahilerden renmeye altm. Siz beni aramadnz, ben sizi anlamadm. Artk sizden midimi zdm [zayflattm]; slahat diye yaptnz, yapacanz eyleri dinlemeyeceiz. Ben kendi kendimi okutacam, kendi kendimi slah edeceim, terakkiye kendi admlarmla gideceim. btida bana bir dil, bir edebiyat lazm. Din, ahlak, iktisad, ictima malumat lazm. Bunlar kendi kendime edineceim. Eski ypranm aletleri atarak yeni makineler kullanacam. Toprak srmeyi, hayvan beslemeyi, ky idare etmeyi, yol yapmay, mektep amay reneceim. Gizli duygularm, uursuz mefkrelerimi kalbimden kararak ortaya koyacam. Dinimin esaslarn bularak gerekten slam mmeti olacam.

Bu ii yapmak iin bu grdnz a, plak stmal oullarmla, zavall, yoksul kzlarmla almaya niyet ettim. Siz de benim evlatlarm deil misiniz? Siz de yapma dilinizi, yalanc bilgilerinizi, bo ve faidesiz gururlarnz brakarak bana gelir, benimle beraber alr msnz?

Bu sz zerine uykudan uyandk.

Halkn dedikleri, Halka Doru,

say 1, 11 Nisan 1329 [1913]s. 1-2.

nsz

II. Merutiyet, alt yz yllk bir imparatorluun k ykleriyle bunalma sokulduu bir dnemde yeni bir yaplanma srecinin habercisiydi. Bir anlamda Osmanlya zg aydnlanma ayd. 19. yzyl pozitivizmi ve III. Cumhuriyet Fransz toplumsal dncesi, bata Parise snm Jn Trkler olmak zere, Osmanl aydnn derinden etkilemiti. Dier bir deyile Osmanl Devletinin adalama modeli byk lde Fransz rneinden esinlendi. III. Cumhuriyet Fransasnn solidarist toplum anlay II. Merutiyet yllarna damgasn vuracak ve Cumhuriyet Trkiyesi ile birlikte ok partili dneme kadar srgit devam edecekti.

Bu evrede, bir yandan kresellemenin uzants Bat dnce yuma ile yakn ba kurulurken, te yandan yerel deerler, bu arada Anadolu etnografik birikimi ilgi oda olacakt. Osmanlda yzyllardan toplumsal katmanlarn ayrm din esas zerineydi. Bir yanda eri normlarla yaamn srdren Mslman kitle vard; te yanda cemaat anlamna gelen millet ya da unsurlardan oluan milel-i gayrimslime ya da ansr- gayrimslime yer alyordu. Osmanl toplum dzeninde gnmzde ok sk kullanlan bir hukuk terimi olan aznlk ya da ekalliyet anlay henz olumamt. Aznlk, o gnk karlyla ekalliyet szc Cihan Harbinin icadyd. Osmanl topraklar iin ilk kez Sevrde, ardndan Lozanda gndeme geldi.

1908 ile birlikte Osmanl Devleti 1876 Kanun- Esasisini tekrar yrrle koyarak anayasal monariyi ilkine oranla ok daha kkl bir biimde gndeme getiriyordu. Bundan byle zgrlkler yelpazesi genileyecekti. Basn hrd; cemiyet kurmak serbestti. 1908in hemen ardndan siyasal partiler kurulacakt. Herkes dilediince yazacak, izecekti. Osmanlda yazl kltr 1880lerden itibaren giderek genilemise de, yaynclk alannda asl atlm 1908 sonras gerekleecekti. Gazete, dergi, kitap, risale saysnda byk art gzlenecekti. Bir anlamda bu yllarda Osmanl Aydnlanmasndan sz etmek mmknd. Bu arada dnce zgrl geni bir okur kitlesi oluturacakt. Maddi uygarln gerektirdii siyasi ve toplumsal zlemler gndeme gelecekti. Tm engebelere karn Meclis-i Umumi ya da Meclis-i Milli, Trkiyede oulcu, parlamenter yaama ynelik nemli bir adm saylacakt.

19. yzyln ilk yarsndan itibaren Osmanl gayrimslim cemaatleri ya da milletleri Fransz Devriminin de etkisiyle, zamanla ulusal bir kimlik arayna girimi, yaylmc Batl glerin de omuz vermesiyle bamszla ynelmilerdi. Balkanlarda ba gsteren uluslama sreleri bir anlamda Osmanl Devletinin k yksne dnmt. Osmanl topraklarnn deiik yrelerinde farkl unsurlarca balatlm olan bu bakaldr sreleri, esintileriyle ve dourduu tepkilerle Mslman kesimi de etkilemekte gecikmedi. te yandan Osmanl aydnnn Fransada, nc Cumhuriyetin fikir daarcna olan ilgisi cemaatten cemiyete geii de zendiren etmenlerden biri olmutu. Halk ve cemiyet, 1908 ertesi II. Merutiyetin anahtar szckleri olacakt.

Mslman cemaat arasnda ulus kimliine ynelik bu tr bir gelime 19. yzyln ikinci yarsndan itibaren, Trke konuan kesimde de gzlendi. nce dil ve edebiyat alannda yeeren bu kimlik aray zamanla Osmanl siyasal-toplumsal yaamna da yansd. Osmanlnn Trke konuan aydn kesimi gayrimslim millet ya da unsurlarnn geirdii evreye benzer bir biimde, kendilerini giderek Trk diye tanmlamaya baladlar. Bu anlayn, kimi kez slam kisvesiyle de olsa temel referans noktas ada olarak grd Bat dncesiydi. 19. yzylda egemen olan ilerleme, ya da terakki aray Osmanl toplumunu da dntryordu.

Bu srete Bat ile Dou ayryor, gelimilikte geciken lkelerde siyasal yaplanma ve demokratikleme sreci karmak bir nitelik tayan ideolojik yumaklar gndeme getiriyordu. eliik gibi gzken gelenekselcilik-adalk, muhafazakrlk-kktencilik, ulusuluk-toplumculuk gelimi lkelerin dnda birlikte yer ald; bir tr bireim oluturdu. Trkiye pratiinde de bu gzleniyordu. Hzl toplumsal dnm, kentleme, adalama, yeni-eski atmas, krsal nfusun greli yoksulluu poplist beklentileri krkledi. Nitekim 20. yzyln ilk yarsnda, Batda demokrasi kimi evrelerde d krkl yaratrken, modernite yakalamaya alan geciken lkelerde poplizm demokratik toplum beklentilerinin yerini ald.

Poplizm ile demokrasi eliik unsurlar olarak grlse de Trkiye gibi gecikmi lkelerde poplizm demokratikleme srecinin farkl bir boyutunu gndeme getiriyordu. Demokrasinin iki olmazsa olmazlar, zgrlk ve eitlik, poplizmde farkl sonular veriyor, eitlik daha n plana geiyordu. Gecikmi lkelerde poplizm 19. yzyl liberalizminin yeerttii siyasal demokrasiye mesafeli, sekinci unsurlarn gdmnde demokrasi iin bir altyap aray anlamna geliyordu. Bireysel zgrlklerin ncl trde bir ulus-devletti. Merutiyet yllarnda bu gelimeler dnemin kimi aydnnca ictima inklb ya da sosyal devrim olarak nitelenecekti. Bu anlay Mustafa Kemalin ulusal egemenlii ile talanacakt.

II. Merutiyet yllarnda ulusal kimlik aray btnc, dayanmac bir toplum modelini gndeme getirmiti. Gl bir orta snfn olumad evrede snf mcadelesinin reddi bu tr poplist gelimelerin ana eksenini oluturmutu. Batda 18. yzyln ikinci yarsndan itibaren grlen nfus devriminden yoksun, bu nedenle kentlemenin gdk kald bir ortamda kyllk n plana km; ky katksz bir duruluun ya da ulusal deerlerin arand ortam simgelemiti. Bir yandan kent kkenli aydnlarn bir tr kent arlkl burjuva aray gndemdeydi; dier yandan snflamann ve toplumsal elikilerin kentleme sonucu olutuu vurgulanarak toplumu kerten snf mcadelelerinden kanma gerei duyuluyordu. Osmanl-Trk poplizmi bir anlamda kapitalist yaplanmada gecikmeden ve uyumsuzluktan kaynaklanmt. Geleneki olduu kadar kktenci, modernleme ve geleneksel deerleri zmleyen, harmanlayan bir dnya grne dnmt. Nasyonalizm ve poplizm ya da daha sonra kullanld ekliyle milliyetilik ve halklk ayn madalyonun iki yzyd.