Pou Temara - Te Rautakitahi o Tuhoe ki Orakau

Kotahi Rau Pukapuka 8

Kia puwai te aroha ki te reo m te rau pukapuka.

www.kotahiraupukapuka.org.nz

N te tau 2023 te tnga tuatahi

Auckland University Press

Waipapa Taumata Rau

Pouaka Motuhake 92019

Tmaki Makaurau 1142

Aotearoa

www.aucklanduniversitypress.co.nz

N T Pou Temara 2023

Te kanohi hihira: Ko Anaha Hiini

Ng kanohi hmiromiro: Ko Stephanie Tibble rua ko Nigel Brooke

Te kaitpako kuputohu: Ko Ross Calman

Ng pou hmiromiro: Ko Katharina Bauer rua ko Lauren Donald

ISBN 978 1 7767 11109

He mea tautoko n Creative New Zealand, n Kotahi Rau Pukapuka hoki

Kei te ptengi raraunga o Te Puna Mtauranga o Aotearoa te whakarrangi o tnei pukapuka.

Ka tiakina katoatia te manat. Atu i ng take whakamtau tmataiti, i ng take rangahau, i ng take whakaw, i ng take arotake rnei ka whakaaetia i raro i ng here o te Ture Manat, me kaua ttahi whanga o tnei pukapuka e trua, ahakoa phea nei te whakaputa, kia ta whakaaetia r antia e ng kaipupuri i ng mana o te pukapuka nei. Kua whakangia te mana matatika o te kaituhi.

Te kaihoahoa: Ko Neil Pardington Design

Te ringatoi: Ko Tme Iti

Te kaihoahoa tuar: Ko Kawariki Morgan

Te whakaahua kei te uhi: Ko Location, n Tme Iti, i te tau 2016, he peita kiriaku i runga papakaka, 500 x 600 mm.

Kua roa e takoto ana nei krero i te puna o takamuri, o whakatenetene. I tnei r, kua oti, kua tukua te ao o te p kia mihia e te ao mrama.

Tn koutou e aku kuia, koroua e takoto mai n i roto i a Maniapoto. Ko koutou te whakahere utu nui a Thoe, i matemate i te marae o te pakanga i rkau. Koutou i hinga atu ki te umupokapoka o te riri, n Papatnuku koutou i awhi ki te oneone, ki te pakiaka, i ng whi i hinga ai koutou. Ahakoa kua oneonetia, ko te maumahara ki a koutou e kore e ngaro, ka mau tonu haere ake nei.

E kui m, e koro m, koutou i hoki ora mai i te marae o te pakanga i rkau ki te huru mwai i Ruathuna, te khanga i wehe atu ai koutou, anei r ng maioha taurangi ki a koutou.

I roto i ng tau mai i te w o te pakanga ki rkau, e krerohia ana koutou e te hunga tuhi htori. He uaua ka puta te kupu whakanui i a koutou, hunga ng kupu twai o te iwi hara, o te iwi whakatete. I roto i nei tau, e wahang ana koutou. E noho ana ng krero m koutou i roto i ng kohu o t koutou kinga o Te Urewera. I te r nei kua krerohia koutou, kua ari mai koutou i te kohu. Kua riro m te uri o te Rautakitahi ki rkau koutou e krero. A koe, Paitini W Tpeka (Paitini), e taku koroua, Tarei, e te tipuna kuia, Animiraka Te Umuariki, a koe Hinepau te puhi o Mtaatua ko koutou tahi o te Rautakitahi i mahora ki te riu o te riri, ki te aroaro o Maniapoto i manawaweratia ai.

Koutou i hoki mai, e taku koroua, Paitini, ko koe i hoki mai, ko t pp i mate atu; a koe, e taku tipuna kuia, Te Mauniko, krua ko t pp a Te Whenuanui, rangatira o te whakahekenga ariki i a Te Umuariki. Ko koe r, e Nua i kauhautia, i kkahuria ki te kupu twai o whakaiti e te hunga kore i tipu ake i te ao Mori, kore he paku mhiotanga ki tu ao, ki u tikanga, ki ng whakaaro ngkau Mori. Me phea e taea ai e kanohi tauhou ki u tikanga te krero i u whakaaro Mori? Whakanuia ana ko kiri m, whakairia ana te krero o te tangata hara ki a koutou. Ko koutou o te Rautakitahi i rongo i te pttara me te piukara o te riri, ko koutou i haere ki te utu i te karanga a Rewi Maniapoto. N, ko te haurua i mate atu tne, whine. e, i roto i ng tau e korohikohiko ana t koutou moe. I tnei r me au te moe.

Ka mihi hoki ki ng karawa i whai whi mai ki tnei rangahau. Ko Tamaroa Nikora tr, te manu auware o te p, kore e moe i te ngana ki te rangahau krero, ki te whakaoho i a mtau i ng hora e moe ana te ao, ki te werowero i mtau whakaaro. He tangata whakapapa. Tku waimarie i a Tamaroa. Ng maioha nui ki a Te Wharehuia Milroy rua ko Hirini Melbourne, te tokorua n rua i kkiri te kerme raupatu a Thoe i ng tau whakapaunga o te rautau rua tekau. Ko ttahi whanga o t rua rautaki ko te haere ki rkau ki te whakatau i te Rautakitahi i mate atu ki reira, ko te whenua te take. N te tau 2000 i takahia ai e Thoe te ara ki rkau. Tku waimarie ki te uru atu hai hoa m rtau. E Tama, e Whare, e H, kimi noa, rangahau noa, kai hea r koutou ka ngaro nei?

E mihi ana hoki ki a Matu White, ki a Te Rau Whia, ki a Ru Tahuri m ng tpiritanga mai ki nei krero. Rtau katoa kua riro ki Hawaiki. O ng kaikrero mai, kotahi an kai te ora tonu, n tku whakatipuranga. Koia ko taku tuakana, ko Te Tokawhakaea Temara. E mihi ana.

Kia tahuri ake ki mtau kuia, koroua, n rtau nei i whngai ki te kai mr, ki ng krero o t rtau ao me te ao o ng whakatipuranga o mua atu. I noho tahi rtau me ng mrehu o rkau, i krerohia ng krero ki a rtau e aua ika-a-Whiro. M ng kupu kai te puku o te whakairi whare nei e ora ake ai rtau.

N reira, ka takina ng kupu hai whakamnu i nei krero:

E Para i te rangi.

Tukua atu r hau

Kia rere i te ao twhanawhana

Hai mtakitakina m te tini, m te mano,

Hai kai m te whatu,

Hai ui m te whakaaro.

Hoatu ki tai, hoatu ki uta,

Hau hinga atu, hau hinga mai,

Tukua atu au kia puta ki waho r;

Kia kitea ko au tnei, ko te Rautakitahi

Ka ngaoko, ka ngaora

Ki te ao mrama!

N Pou Temara

Ko tnei pukapuka he krero i tahi o ng tngata tne, whine i haere ki te pakanga i rkau. Kore e taea te krero i a rtau katoa i te mea kore e kitea he krero m tahi o rtau. kene m tnei pukapuka e wero ng uri o te hunga kore e krerohia i konei, ki te krero i rtau tpuna.

Kore e krerohia ng taipitopito o te pakanga. Kua krerohia r i roto i ng pukapuka maha. Engari ko ng mea kore i krerohia i r pukapuka, ko te kaupapa i haere noa ai ko te tokoiti ki rkau, ko te haere o ng whine i te taha o rtau tne, ko te haere o ng tamhine i te taha o te pp. Ka mutu, ka mahue ko ng hoa tne o ng whine nei ki te kinga me ng tamariki? Kore r i mtaitia e ng kaituhituhi. Oti an, ko te rere tika ki te mat o rtau krero i hinga ng Mori i te pakihiwi kaha o te Pkeh! He iti noa ng krero m te toa o ng Mori ki te kaupare atu i ng hia m te toru r. Kore he krero m te matemate o ng whine, o ng tamariki. Hai aha atu hoki? He Mori noa nei. Engari mn kotahi noa te Pkeh i mate i te Mori, he khuru whakarihariha rawa tr. Ka tae rawa tr krero ki Iuropa porooro ai.

Kore e kore, i krero ng mrehu i a rtau e hoki haere ana ki Ruathuna. Kore hoki e kore i tangi rtau. He aha aua krero? He aha r rtau whakaaro? He aha te whakaaro o Te Whenuanui, kua mate r tana taina tuahine a Animiraka rua ko tana tamhine? He aha ng whakaaro o Paitini kua mate r tana pp? He aha ng whakaaro o Te Iriwhiro kua mate r tana tuakana a Tarei? He aha ng whakaaro o Te Mauniko, kua mate r tana kkara whakaangi me tna taina? He mohoao noa rnei rtau kia kaua e arohia ake rtau whakaaro tangata? Kore a Te Peehi i ptai i ng ptai whakaaro ngkau, whakaaro tangata. He hua pr an tahi o ng kaituhi o muri mai i a ia.