Timoti Samuel Karetu - He Kupu Tuku Iho: Ko te Reo Maori te Tatau ki te Ao

Tkuta James Wharehuia Milroy CNZM, QSO (Ngi Thoe me Ngti Koura). Ko Te Wharehuia te Ahorangi o Te Tari Mori o Te Whare Wnanga o Waikato mai i te tau 1993 ki te tau 2000. I tmata tana mahi whakaako i reira i te tau 1978. He rite tonu te tono mai a huhua m kia whakamramahia ng huatanga e p ana ki te reo me ng tikanga Mori, he tauthito nna. Kore i rikarika ng tuhinga whakapae a ng konga Tohu Paerua, Tohu Kairangi hoki, kua whakamtautauria e ia, ahakoa reo Mori, ahakoa reo Pkeh. Ar an te mahi a te poari me ng komiti kua nhia e ia pr nei i Te Ara Wnanga o Te Ara, i te Komiti Whakamherehere Mori o Te Papa Mori, i Te Taura Whiri i te Reo Mori, i te Komiti Whakamherehere o Te Amorangi Mtauranga Matua; i Te Whakaruruhau Reo m Te Mana Tohu Mtauranga o Aotearoa, i Ng Pou Taunaha o Aotearoa, i Te Rp Whakamana i Te Tiriti o Waitangi, i a Thono me Te Poari Matua o Te Khanga Reo. Ka whakawhiwhia ia ki Te Tohu Aroha m Ngoingoi Kumeroa Pewhairangi m te Reo Rangatira i te tau 2009. Ko ia te Pou Aronui tuatahi o Te Whinga Aronui. Ka whakawhiwhia ia e Te Whare Wnanga o Waikato ki te Tohu Kairangi Hnore i te tau 2005.

T Tmoti Samuel Kretu KNZM, QSO (Ngti Kahungunu, Ngi Thoe). He mtanga a Tmoti ki te reo Mori. He tohunga an hoki ki te hari i ng waiata me ng haka, ki te tito waiata, haka hoki, , ki te whakaw i ng whakataetae kapa haka. Ka whakat ia i Te Tari Mori o Te Whare Wnanga o Waikato i te tau 1972, , ko ia te Tumuaki, Ahorangi an hoki tae noa ki te tau 1992. Ka whakatria ia hei Toihau tuatahi o Te Taura Whiri i te Reo Mori i te tau 1987, , i reira ia tae noa ki te tau 1999. Ka whakawhiwhia ia ki Te Tohu m Te Arikinui Dame Te Atairangikaahu Exemplary/Supreme Award o Te Waka Toi i te tau 2012. I ng w o mua i Rnana a Tmoti e mahi ana m te Kmihana Matua o Aotearoa. Ko ia te Tiamana o Te Poari Matua o Te Khanga Reo tae noa ki te tau 2017. He kaitautoko a Tmoti i Te Rua Mahara o te Kwanatanga, , he mema n ng poari o Te Waka Toi, o Toi Mori me Te Puna Mtauranga o Aotearoa. Ko ia te Tiamana o te Taiopenga Toi Whakaari (ko Te Matatini te ingoa inianei) me Te Mngai Pho i ng w o mua. Ka whakawhiwhia ia e Te Whare Wnanga o Te poko o Te Ika a Mui ki te Tohu Kairangi Hnore i te tau 2003 me Te Whare Wnanga o Waikato i te tau 2008. He rite tonu t Tmoti kauhau m te whakahaumanu i ng reo taketake ki ng hui i Aotearoa me te ao an hoki.

He kaiurungi a Tmoti rua ko Te Wharehuia o Te Panekiretanga o Te Reo Mori n rua nei i whakat i te tau 2004 i Te Wnanga o Aotearoa. He Ahorangi Tpiri an hoki rua o Te Ipukarea i Te Wnanga Aronui o Tmaki Makaurau. I whnau rua i te tau 1937.

Ko te Reo Mori te Tatau ki te Ao

N Tmoti Kretu rua
ko Wharehuia Milroy

Ko ng kai o tnei pukapuka he oha n ng mrehu koroua tokorua nei ki te hunga e matekai ana, e kaingkau ana ki te ao Mori, reo mai, tikanga mai, whakapapa mai, mteatea mai, tae atu ki te krero khua, ki te krero ngahau. I te whnui o rua kaupapa krero, e taea ana te whtare atu ki t rua n ao, otiia ki te ao i whakatipuria ai rua, i whngaihia ai rua e ng tpuna ki ng mtauranga tuku iho kua whngaihia nei e rua ki te motu, otiia ki te ao. Kei konei an hoki na an kupu whakatpato, kupu rahi i te hunga toro te ringa ki r mtauranga, kia ta whakaaro an ki tna i toro atu ai, kia toro atu i runga i te ngkau pono, kia whia hoki hei painga m te katoa, kaua m te tangata takitahi.

Ko ttahi huatanga papai o te pukapuka nei ko te mm, ko te mrama o ng krero me te hhonu an o te whakaaro. N reira ehara i te mea me eke rawa te reo o te hunga pnui ki ng rangi thh e taea ai te ngako o te krero, e ko, ka mrama tonu ki te hunga kore i auroa te whai i te reo me te ao Mori. Ko ttahi atu ko te tino mrama o ng koroua nei ki te huri tonu o te ao. In r, he ao k an te ao i whakatipuria ai rua, he ao k noa atu tnei e noho nei ttou. N reira e mihi ana ki ng momo krero pr i t rua whakahau i ng reanga o muri nei kia takahi i te tikanga e ora ai te tikanga, kia whakatipu tonuhia hoki te reo e taea ai e ia te whakaahua te ao o ng mokopuna kore an i whnau mai, otiia kia ora tonu ai hei reo krerorero m rtou. Ko te wawata k ia kia kaua e panonihia ng taonga tuku iho o te ao Mori m te panoni noa te take, kei kaha hanumi ki ao k, n wai, n wai ko te whare ngaro tonu te otinga atu.

E mihi ana ki te whnui me te hhonu o ng mtauranga kei ng whrangi nei, ko te mana, te tapu me te wairua tn, me te mhio an ehara i te mtauranga kapo noa, hanga noa, engari ia he mtauranga kua whakakaohia ki te hinengaro, ki te ngkau i t te karu i kite ai, i t te taringa i rongo ai, i ng hkoitanga ara kiti, ara whnui, i te tini wheako, mai i te ohinga, koroua rawa nei. Ka mihi ki ng mtauranga o te tauthito.

N reira ka pup ake te aroha i ng kupu a ng khu krako e rua nei, kua oke i roto i ng tau kia ora tonu ai t ttou reo rangatira me ttou tikanga. Me krero t rua kaha, t rua mia. Ka kaha k atu te kina mai o rua e ng hau pkeri nui o te w, ka kaha k atu t rua whawhai m ng tikanga, ng mtpono me ng uara a mua atu i a rua, e mau tonu ai t ttou moritanga, e t tangata Mori tonu ai ttou. Ahakoa whiua ki te kupu hahani, ki te kupu twai, ahakoa kohukohutia e te tranga tiketike, e te tranga hhaka, heoi t ng koroua e mhio ana ko te kakari tonu, ko te oke tonu. E mihi kau ana te ngkau i tnei, n te ao te whiwhi.

E Moti , e Whare , ng kkkura o te reo me ng tikanga o roto i te ngahurutanga tau, mai kore ake krua i kai ai te tini whioio i te kai a te rangatira, i t pakari ai, i t tangata ai rtou mohoa nei, haere ake nei. Mai kore ake krua i paku kite ai ng reanga o muri nei i te noho tahi a ttou tpuna ki te taiao mori i noho ai rtou, me t rtou mhio ki te tiki atu i te iti a Tne, i te iti a Tangaroa, a wai ake rnei hei whakaahua, hei knaki, hei kawe i te whakaaro Mori. Mai kore ake krua me t krua kaupapa whakapioio i te hunga hua pakari tonu ki te reo me ng tikanga, i whakapono ai te ngkau ki te oranga tonutanga o te reo me ng tikanga i ng marae maha huri i te motu ng r ki tua. Mokori an hoki kua takoto mai krua mtauranga ki ng whrangi o t krua pukapuka nei hei pnui m te hunga i whakaakona e krua, waihoki m te hunga kore i noho mai ki krua aroaro ki te ako. E harikoa ana te ngkau i tnei. Heoi, e ea tonu ai krua hekenga werawera, krua wawata m t ttou reo me ng tikanga, otiia m te mau tonu o te whakaaro Mori, kia rite tonu te kaha me te mia o nei reanga nei ki t krua kua whakatauira mai i roto i ng tau, hei oranga tinana, oranga wairua m ng reanga o pp.