Timoti Karetu - He Kupu Tuku Iho

Tkuta James Wharehuia Milroy CNZM, QSO (Ngi Thoe me Ngti Koura). Ko Te Wharehuia te Ahorangi o Te Tari Mori o Te Whare Wnanga o Waikato mai i te tau 1993 ki te tau 2000. I tmata tana mahi whakaako i reira i te tau 1978. He rite tonu te tono mai a huhua m kia whakamramahia ng huatanga e p ana ki te reo me ng tikanga Mori, he tauthito nna. Kore i rikarika ng tuhinga whakapae a ng konga Tohu Paerua, Tohu Kairangi hoki, kua whakamtautauria e ia, ahakoa reo Mori, ahakoa reo Pkeh. Ar an te mahi a te poari me ng komiti kua nhia e ia pr nei i Te Ara Wnanga o Te Ara, i te Komiti Whakamherehere Mori o Te Papa Mori, i Te Taura Whiri i te Reo Mori, i te Komiti Whakamherehere o Te Amorangi Mtauranga Matua; i Te Whakaruruhau Reo m Te Mana Tohu Mtauranga o Aotearoa, i Ng Pou Taunaha o Aotearoa, i Te Rp Whakamana i Te Tiriti o Waitangi, i a Thono me Te Poari Matua o Te Khanga Reo. Ka whakawhiwhia ia ki Te Tohu Aroha m Ngoingoi Kumeroa Pewhairangi m te Reo Rangatira i te tau 2009. Ko ia te Pou Aronui tuatahi o Te Whinga Aronui. Ka whakawhiwhia ia e Te Whare Wnanga o Waikato ki te Tohu Kairangi Hnore i te tau 2005.

T Tmoti Samuel Kretu KNZM, QSO (Ngti Kahungunu, Ngi Thoe). He mtanga a Tmoti ki te reo Mori. He tohunga an hoki ki te hari i ng waiata me ng haka, ki te tito waiata, haka hoki, , ki te whakaw i ng whakataetae kapa haka. Ka whakat ia i Te Tari Mori o Te Whare Wnanga o Waikato i te tau 1972, , ko ia te Tumuaki, Ahorangi an hoki tae noa ki te tau 1992. Ka whakatria ia hei Toihau tuatahi o Te Taura Whiri i te Reo Mori i te tau 1987, , i reira ia tae noa ki te tau 1999. Ka whakawhiwhia ia ki Te Tohu m Te Arikinui Dame Te Atairangikaahu Exemplary/Supreme Award o Te Waka Toi i te tau 2012. I ng w o mua i Rnana a Tmoti e mahi ana m te Kmihana Matua o Aotearoa. Ko ia te Tiamana o Te Poari Matua o Te Khanga Reo tae noa ki te tau 2017. He kaitautoko a Tmoti i Te Rua Mahara o te Kwanatanga, , he mema n ng poari o Te Waka Toi, o Toi Mori me Te Puna Mtauranga o Aotearoa. Ko ia te Tiamana o te Taiopenga Toi Whakaari (ko Te Matatini te ingoa inianei) me Te Mngai Pho i ng w o mua. Ka whakawhiwhia ia e Te Whare Wnanga o Te poko o Te Ika a Mui ki te Tohu Kairangi Hnore i te tau 2003 me Te Whare Wnanga o Waikato i te tau 2008. He rite tonu t Tmoti kauhau m te whakahaumanu i ng reo taketake ki ng hui i Aotearoa me te ao an hoki.

He kaiurungi a Tmoti rua ko Te Wharehuia o Te Panekiretanga o Te Reo Mori n rua nei i whakat i te tau 2004 i Te Wnanga o Aotearoa. He Ahorangi Tpiri an hoki rua o Te Ipukarea i Te Wnanga Aronui o Tmaki Makaurau. I whnau rua i te tau 1937.

Ko te Reo Mori te Tatau ki te Ao

N Tmoti Kretu rua
ko Wharehuia Milroy

Te whanga tuatahi
Ko te reo Mori te tatau ki te ao

Te whanga tuarua
Te mana

Te whanga tuatoru
Te tapu

Te whanga tuawh
Te wairua

Te whanga tuarima
Te kawanga whare

Te whanga tuaono
Te whakapapa

Te whanga tuawhitu
Te poroporoaki

Te whanga tuawaru
Takahia te tikanga, kia ora ai te tikanga

Te whanga tuaiwa
He krero ngahau

Te whanga tekau
Iti te kupu, nui te krero

Te whanga tekau m tahi
A me O T te Mori titiro ki tna ao

Te whanga tekau m rua
Ng taumata o te reo

Te whanga tekau m toru
Ng reo -iwi

Te whanga tekau m wh
Te reo me te waiata, te whakaoho mteatea

Te whanga tekau m rima
He ao hou, he reo hou

Te whanga tekau m ono
Ko te reo kia tika

Te whanga tekau m whitu
Te oranga o te reo

Te whanga tekau m waru
Te ruri a Te Wharehuia

Ko ng kai o tnei pukapuka he oha n ng mrehu koroua tokorua nei ki te hunga e matekai ana, e kaingkau ana ki te ao Mori, reo mai, tikanga mai, whakapapa mai, mteatea mai, tae atu ki te krero khua, ki te krero ngahau. I te whnui o rua kaupapa krero, e taea ana te whtare atu ki t rua n ao, otiia ki te ao i whakatipuria ai rua, i whngaihia ai rua e ng tpuna ki ng mtauranga tuku iho kua whngaihia nei e rua ki te motu, otiia ki te ao. Kei konei an hoki na an kupu whakatpato, kupu rahi i te hunga toro te ringa ki r mtauranga, kia ta whakaaro an ki tna i toro atu ai, kia toro atu i runga i te ngkau pono, kia whia hoki hei painga m te katoa, kaua m te tangata takitahi.

Ko ttahi huatanga papai o te pukapuka nei ko te mm, ko te mrama o ng krero me te hhonu an o te whakaaro. N reira ehara i te mea me eke rawa te reo o te hunga pnui ki ng rangi thh e taea ai te ngako o te krero, e ko, ka mrama tonu ki te hunga kore i auroa te whai i te reo me te ao Mori. Ko ttahi atu ko te tino mrama o ng koroua nei ki te huri tonu o te ao. In r, he ao k an te ao i whakatipuria ai rua, he ao k noa atu tnei e noho nei ttou. N reira e mihi ana ki ng momo krero pr i t rua whakahau i ng reanga o muri nei kia takahi i te tikanga e ora ai te tikanga, kia whakatipu tonuhia hoki te reo e taea ai e ia te whakaahua te ao o ng mokopuna kore an i whnau mai, otiia kia ora tonu ai hei reo krerorero m rtou. Ko te wawata k ia kia kaua e panonihia ng taonga tuku iho o te ao Mori m te panoni noa te take, kei kaha hanumi ki ao k, n wai, n wai ko te whare ngaro tonu te otinga atu.

E mihi ana ki te whnui me te hhonu o ng mtauranga kei ng whrangi nei, ko te mana, te tapu me te wairua tn, me te mhio an ehara i te mtauranga kapo noa, hanga noa, engari ia he mtauranga kua whakakaohia ki te hinengaro, ki te ngkau i t te karu i kite ai, i t te taringa i rongo ai, i ng hkoitanga ara kiti, ara whnui, i te tini wheako, mai i te ohinga, koroua rawa nei. Ka mihi ki ng mtauranga o te tauthito.

N reira ka pup ake te aroha i ng kupu a ng khu krako e rua nei, kua oke i roto i ng tau kia ora tonu ai t ttou reo rangatira me ttou tikanga. Me krero t rua kaha, t rua mia. Ka kaha k atu te kina mai o rua e ng hau pkeri nui o te w, ka kaha k atu t rua whawhai m ng tikanga, ng mtpono me ng uara a mua atu i a rua, e mau tonu ai t ttou moritanga, e t tangata Mori tonu ai ttou. Ahakoa whiua ki te kupu hahani, ki te kupu twai, ahakoa kohukohutia e te tranga tiketike, e te tranga hhaka, heoi t ng koroua e mhio ana ko te kakari tonu, ko te oke tonu. E mihi kau ana te ngkau i tnei, n te ao te whiwhi.

E Moti , e Whare , ng kkkura o te reo me ng tikanga o roto i te ngahurutanga tau, mai kore ake krua i kai ai te tini whioio i te kai a te rangatira, i t pakari ai, i t tangata ai rtou mohoa nei, haere ake nei. Mai kore ake krua i paku kite ai ng reanga o muri nei i te noho tahi a ttou tpuna ki te taiao mori i noho ai rtou, me t rtou mhio ki te tiki atu i te iti a Tne, i te iti a Tangaroa, a wai ake rnei hei whakaahua, hei knaki, hei kawe i te whakaaro Mori. Mai kore ake krua me t krua kaupapa whakapioio i te hunga hua pakari tonu ki te reo me ng tikanga, i whakapono ai te ngkau ki te oranga tonutanga o te reo me ng tikanga i ng marae maha huri i te motu ng r ki tua. Mokori an hoki kua takoto mai krua mtauranga ki ng whrangi o t krua pukapuka nei hei pnui m te hunga i whakaakona e krua, waihoki m te hunga kore i noho mai ki krua aroaro ki te ako. E harikoa ana te ngkau i tnei. Heoi, e ea tonu ai krua hekenga werawera, krua wawata m t ttou reo me ng tikanga, otiia m te mau tonu o te whakaaro Mori, kia rite tonu te kaha me te mia o nei reanga nei ki t krua kua whakatauira mai i roto i ng tau, hei oranga tinana, oranga wairua m ng reanga o pp.