Timoti Karetu - Matamua ko te Kupu!

Kotahi Rau Pukapuka 1

Kia puwai te aroha ki te reo

m te rau pukapuka.

www.kotahiraupukapuka.co.nz

N te tau 2020 te tnga tuatahi

Auckland University Press

Te Whare Wnanga o Tmaki Makaurau

Pouaka Motuhake 92019

Tmaki Makaurau 1142

Aotearoa

www.aucklanduniversitypress.co.nz

Mtmua ko te Kupu! Te haka tn! Te wana,taku ihi e, pupuritia! 2020, n T Tmoti Kretu

Te kanohi hihira: Pnia Papa

Te kanohi hmiromiro: Leon Heket Blake

Te kaitpako kuputohu: Erana Louise Foster

Te pou hmiromiro: Jamie Te Huia Cowell

ISBN 9781776710669

He mea tautoko n Te Mtwai Kia kaip an te reo.

Kei Te Puna Mtauranga o Aotearoa ttahi prongo whakarrangi m tnei pukapuka.

Pmau ana te mana. Atu i ng take whakamtau tmataiti, i ng take rangahau, i ng take whakaw, i ng take arotake rnei ka whakaaetia i raro i ng here o te Ture Manat, me kaua ttahi whanga o tnei pukapuka e trua, ahakoa phea nei te whakaputa, kia ta whakaaetia r antia e ng kaipupuri i ng mana o te pukapuka nei. Kua whakangia te mana matatika o te kaituhi.

Te kaihoahoa: Neil Pardington Design

Te whakarauwaka tuhinga: Tina Delceg

Te ringatoi: Hiwirori Maynard

Te kaihoahoa tuar: Kawariki Morgan

Nei ka noho, ka kao i ku mahara, ka tuku ai kia rere ki na papa, ki na kapa, ki na tngata huhua noa n reira nei i taea ai tnei kohikohinga whakaaro te tuku ki te ao m reira nei e whakatak mai, e whakah mai, e whakanui k mai rnei. Ahakoa phea te waiaro mai o te tangata ki ng kai o te pkiore krero nei, ka tohu mai tr ki a au kua tirohia, , m te aha i tr.

Ki te kore te ao haka, kua kore pea i pnei te nui o te krero, o te kupu ka takoto ki te whrangi hei kai m ng mata o ng uri te w ki a rtou. E te ao haka, tn an r koutou katoa e kawe tonu nei i tnei puipuiaki a ttou ki na taumata k noa atu e whakamharotia ai t koutou kaha, t koutou wairua auaha, t koutou aroha an hoki ki t ttou reo.

N ttou pakeke te tohutohu mai kei whakahuahua ingoa, ka mahue ko tahi ka pmamae ko r. I whai whi atu au ki na taniwha o te ao haka, i tku iwi tonu, i iwi k atu an hoki, , n te aroha nui mai ki a au, ka tuku noa mai i rtou kupu, i rtou waiata, i rtou whakaaro ki te huri o te ao haka, ki na pai, ki na kore i pai. Kei roto i ng krero aku mihi ki te hunga n reira nei au i whakauru nui mai, n reira e kore e whakarrangitia i konei.

Ka hoki mai r au i Ingarangi, ka whai whi atu ki ng wnanga a ku koroua, kuia o roto o Thoe i te w e tino nui mai ana rtou. E rua ng momo wnanga, ko ttahi ko na take, ko ng krero a te iwi m te iwi, ko ttahi ko te whakaako mai i ng haka, i ng waiata, i ng manawawera a te iwi, me te aha puha ake ana te kete tikanga, te kete krero a Tmoti. Kei hea k he waimarietanga i tua atu i tnei, in ko te whinga ko te ao o Tne-rore, o Hine-te-iwaiwa, o Hine-mrekareka, o te kete krero a Troa, o te onet a Paetahi?

Kia hoki noa mai au ki te w nei, ki te hunga i ki nei i a au kia puta i a au he krero, , n tr ka whnau mai ko te pukapuka nei. Ko taku ringa katau, ko taku ringa mau, o roto mai i Te Panekiretanga o te Reo, ko Pnia Papa rua ko Te Heket Blake, ng manu karu hmiromiro kei tpono hapa i a Tmoti he hapa! Ora ana au i a rua, n konei ka mihi r.

Ka ahu te titiro ki a Sam Elworthy me Auckland University Press, ki te kaupapa an hoki o Kotahi Rau Pukapuka e ki nei kia nui noa ake ng pukapuka ki te reo Mori. Ka mihi ki te hunga e whakamori krero nei i raro i te maru o tnei kaupapa kia whai pukapuka ai te ao ako i te reo, te ao matainaina an hoki ki te krero pukapuka ko tna reo, ko te reo Mori.

E kore e taea e au te kore i mihi ki aku karawa, ki a Tkuta Te Wharehuia Milroy rua ko Ahorangi Pou Temara, n mtou nei te waka o Te Panekiretanga o te Reo i uaki. Ko r tekau m rima tau o te noho tahi me te whngai i t mtou i mhio ai ki mtou akonga, he w e kore e wareware, , e kitea whnuitia nei na hua. Kei rria ttou he mihi nku ki a krua, engari m te aha i te whakahua kau noa i krua ingoa i te nui o te tautwhinga mai.

Ko te tokorua n reira nei au i whakapakeke, i whakatangata, ko Mauwhare rua ko Tame Kretu. Ko t rua i taea ai e rua te homai, i homai e rua, me tku n tino whiwhi. In tukuna te tamaiti ki tna i pai ai, engari me te tohutohu atu an kei h i konei, kei h k rnei i k, he mea nui, , tipu ake ana te tamaiti, takahia ana e ia ng ara o te tika, o te whai hua ki a ia, he mtau nna e tautokona ana ia. Nku te waimarie i pr mai ku koroua ki a au.

Ko ng kapa i whai whi atu ai au i roto i ng tau i whakaaweawe nui mai, , taea ana e au te whakatau me ahu phea i roto i ng mahi, ar, ko hea huatanga me whai, ko hea me ruke, ko hea me paku panoni kia rite mai ai ki tku i te prangi.

E te ao haka, tnei r ka mihi, ka mihi i te mea, i te mutunga iho, m koutou k ku whakaaro, ku krero e whakaae, e tautoko, e ttai k rnei.

Kia tkina noatia ake i ttahi o ng waiata a Khine Pnika:

Takahia! Takahia, e tama m!

Whai ake, e hine m

T kkahu tpiki hia kia mau

Kei taka, ka ngaro e

Ka huri!

N Tmoti
Mahuru, 2020

Kore e kore a rae ka puku, a manawa ka wera, a pihi ka t i ng krero, i ng whakaaro o te tangata kotahi kua whakapetihia mai, kua whakawhitihia mai ki konei. Hei aha atu mku, tngarengare mai i kon tngarengare mai ai, nku an ku whakaaro, kei tn atu an na, tn na, engari mena kua hia tohe mai, whakah mai rnei, ttahi o te hunga krero i ng kai o te kohikohinga kua takoto nei, kti, kua ea te whi ki a au i tr!

tn, n te aha au i kaha whai ai i te ao o te haka?

I a au i te kura o Kkako i Waikaremoana, ka tmata taku rongo i te pai o te haka me te waiata -ringa ki a au. I taua kura, whakaakona mai ai ki a mtou ng waiata -ringa o te w e waiata whnuitia ana e te motu me tahi an hoki o mtou ake waiata o mtou marae o Te Kh me Te Waimako. Ko au i tipu ake i Te Waimako, i te marae o taku whaea whngai, ko Te Kh te marae o taku matua whngai. Ko te kaiwhakaako i a mtou i te marae o Te Waimako, ko Mac Moses, e mhio whnuitia ana ko Mke.

N, i a au ka titiro whakamuri ki aua w r, he nui tonu ng waiata a Tuini Ngwai i te waiatatia e mtou, engari kore hoki mtou i te mhio n taua wahine rongonui r aua waiata e waiatahia r e mtou heoi an, i t te tamariki hua, he waiata.

Ka haere te w, ka hoki mtou ki Waimrama, ki te taha Kahungunu o taku matua. N, kore i paku rite a Waimrama ki Waikaremoana -reo nei, -tikanga nei, kore hoki i kaha whai i te taha haka pr i Waikaremoana r. Ko ng waiata i whakaakona mai i te kura n ng kaiwhakaako Mori, te nuinga he whine, ka haere mai ki reira whakaako ai i mua i te haerenga ki ng whare takiura, ki reira ta whakaakona ai ki te whakaako. Ko rtou ng kaiwhina i ng kaiwhakaako whai tohu.

Ko te nuinga o r i haere mai i ng kura Mori pnei i Hukarere me Te Aute, , whakaakona mai ana ki a mtou ng waiata i ako ai rtou i te kura. Ko te nuinga kua ako k mai au i Kkako, n reira he w tna ka tonoa mai au kia paku whina atu n runga i taku mhio k ki te waiata i te whakaakona.

Ka haere r au ki te kura tuarua Pkeh, , e rima tau ki reira kore i tino whai i ng mahi haka i aua tau r. Whai mai i tr ko aku tau i te whare wnanga me te whare takiura kia puta ai au hei kaiwhakaako ki roto i ng kura tuarua.