Rawinia Higgins - The Value of the Maori Language: Te Hua o te Reo Maori

Toi te kupu, toi te mana, toi te whenua.

Ki te toit te kupu, ar te reo Mori,

ki te toit te mana o te iwi Mori,

ki te toit te whenua, ka mau te Moritanga.

Otir me pnei;

ki te ngaro te reo Mori,

ki te ngaro ng whenua Mori,

ka ngaro te mana Mori.

M te whakatauk a Tinirau e herea ai ttou reo ki ttou iwi, ki ttou whenua hoki. Ko nei taonga tuku iho, he mea whakawhirinaki ttahi ki ttahi kia t hei poutokomanawa m te ao Mori, me te mea nei, ko Tne tr e toko ana i a Ranginui ki runga kia t tangata ai rua uri i runga i a Papatnuku, i te ao mrama.

Ka kia ko tna reo te tohu o te mana Mori motuhake o te tangata whenua. N reira, ko te pakanga kia mana tonu ttou reo, he pakanga kia t tonu ttou iwi hei tangata whenua. Ko t te pukapuka nei, he tirotiro whnui ki ng huatanga o t ttou reo tpuna, mai i te whakamanatanga o te Ture Reo Mori i te tau 1987. Ko ng krero e whai ake nei, he whakamrama i ng piki me ng heke hoki o te whakaora i te reo Mori ng huarahi kua takahia, ng mahi kua oti, ng taumata kua ekea, ng whakakitenga kua ara mai i te pae i mua i ttou aroaro. I tua atu i tr, kei te wnangahia tahi kaupapa, tahi tikanga, tahi whakaaro rahi i a ttou kia tutuki pai ai ttou mahi whakarauora i te reo.

Kia hoki ake aku mahara ki te w i kkiritia ai e Ng Kaiwhakapmau i te reo Mori m te tono ki te Rp Whakamana i te Tiriti o Waitangi. Ko te whakaaro nui: he taonga te reo, kua raruraru taua taonga, n reira, me tiaki e te Karauna i runga an i ng mtpono o te Tiriti o Waitangi. Engari, e ai ki ng kupu a te Tiriti, ko t te Karauna mahi, he whakarite, he whakaae ki ng rangatira, ki ng hap, ki ng tngata (Mori) katoa te tino rangatiratanga o rtou taonga katoa tae atu ki t rtou reo. Ko t ng krero kei roto i tnei pukapuka, he whwh, he wherawhera, he wetewete i ng huatanga o tnei mea te tino rangatiratanga o te reo, ahakoa he whai puku, he whai muna.

N Hirini Moko Mead ttahi o ng tpaetanga krero ki te Rp Whakamana i te Tiriti. Ka whakapapa atu te koroua r i ng huatanga o te rangatiratanga. Ka tkina atu ng krero a Te Rangikaheke o Te Arawa me tahi atu tpuna n te ao khatu, m ng mahi a te rangatira. Ko te mau rkau ttahi, ko te whakahaere pakanga ttahi, ko te hohou i te rongo, ko te hanga whare, ko te whakairo rkau an tahi o aua mahi rangatira. Ko te whakapae a Hirini, ka taea katoatia nei mahi m te reo; ki te kore te reo, ka kore te rangatiratanga o te aha noa atu. Toi te kupu. Toi te mana. Toi te whenua.

He aha tahi huatanga o te rangatiratanga o te reo e krerotia nei i roto i tnei pukapuka? Tuatahi, ko t ng kaietita tokorua nei, t Rawinia Higgins rua ko Poia Rewi, he whakatakoto i te papanga o ng kaupapa reo, o ng marau reo, o ng tirohanga reo kua whakakaohia mai i tnei pukapuka ko te hua, ko te wriu o te reo Mori. Ka wnangahia ng ptake o te mana Mori, me ttahi whakaaro hou e hao ai te nuinga ake o te iwi ki te whakamahi i t ttou reo rangatira. Ktahi ka whia ko t Iritana Tawhiwhirangi, kotahi atu ki te rae, ar, me t rangatira te iwi, ktahi ka noho mana te reo. E ai ki a ia, ko te whakarauoratanga o te reo i ng tau rua tekau m whitu kua pahure, he whakaorenga i te iwi kia t tangata i runga an i ttou tikanga tuku iho.

Me phea e whai tikanga ai te reo rangatira hei reo krero i ng w katoa? E mea ana a Mamari Stephens, kua kore te reo Mori e krerotia i ng mahi kwanatanga, , ka werohia e rua ko Timoti Karetu te Ture Reo Mori, mn rnei e whai niho ana. Ahakoa tr, kua whakaara hoki a Timoti i te korenga o te ao Mori e tahuri mai ki tna reo. E ai ki a Te Ururoa Flavell, ar ng takahanga tapuwae n reira e kitea ai te whakamahia o te reo Mori i roto i te Whare Premata. Waihoki, ahakoa ng pakanga kia riro m te iwi Mori ttahi rautaki reo Mori e whakatakoto m te motu, kore te kwanatanga i pai mai. Ko tku, he pnei pea i runga i te phh ko t te Karauna he tiaki i te taonga, ehara i te mea kei a ia katoa te tino rangatiratanga o te taonga.

Ka kitea te rangatiratanga o te reo i tna krero whnui. E ai ki a Hana ORegan, n ng taonga pnei i te reo, te pounamu hoki, te rangatiratanga o te whenua i whakapmau. N konei te kaha o Ngi Tahu ki te krero i t rtou ake reo i roto i ng kinga o te iwi. I tepoti, kua whakakotahi ng kura tuarua i raro i te maru o te kapa haka kotahi. N, e ai ki a Katarina Ruckstuhl, ko te hua nui katoa ko te reo Mori, nna i whakakotahi te hapori kia taea ai e tnei rp, te tuatahi o tana momo i tkou, te uru atu ki te whakataetae nui -motu. Ko Ngti Kahungunu an hoki tr, hei t Jeremy Tatere MacLeod, me tana mahere rautaki reo e kawe ana i t rtou reo mai i te tmate ki te ora. Ka whakamrama mai a Pakake Winiata i te mahere whakapakari iwi o Ngti Raukawa, o Ngti Toa, o Te tiawa e kia ana ko Whakatupuranga Rua Mano, me te whi ki te whakapakari i t rtou reo. Hei t Mike Ross, he reo kawa anake te whai whi atu o te reo Mori ki roto i te Kauhanganui o Waikato-Tainui, , ehara i te reo e kawe ana i ng kaupapa krero i te hui. Ka huri a Korohere Ngapo ki ng reo taketake o te ao ki te wherawhera i ng tohu oranga, i ng tohu mate o ng reo moroiti, me te turou i te reo Mori e kore ai ia e ngaro i ng tirohanga a te ao ki ng reo e ahu ana ki te orottanga.

Ko ttahi mahi a te rangatira, he tiaki, he manaaki i ng uri whakatipu. He pnga nui t te tamaiti, t te mokopuna ki te rangatiratanga o te reo ko te whakatipu tamariki i te reo, ko te whakaako i ng kura kaupapa, ko te tuku i te reo tika. Me whai whi te iwi whnui ki te whngai i te reo ki ng tamariki, tae atu ki ng kawenga reo hou, pnei me te reo irirangi, me te reo ttaki, me te ipurangi hoki.